درباره محصولات فیروزه کوب

فیروزه کوبی یکی از معدود رشته های صنایع دستی است که سابقه ی تاریخی چندانی نداشته و در حال حاضر نیز تولید محدودی دارد . همین امر باعث آن گردیده تا فیروزه کوبی آن گونه که باید شناخته نشده باشد هر چند که زیبایی و گیرایی یک محصول خوب صنایع دستی را با خود دارد . ما در این مقاله به معرفی این هنر میپردازیم.

فیروزه کوبی یکی از معدود رشته های صنایع دستی است که سابقه ی تاریخی چندانی نداشته و در حال حاضر نیز تولید محدودی دارد . همین امر باعث آن گردیده تا فیروزه کوبی آن گونه که باید شناخته نشده باشد هر چند که زیبایی و گیرایی یک محصول خوب صنایع دستی را با خود دارد .

در حال حاضر ، صنعت دستی فیروزه کوبی فقط در اصفهان رایج است و صنعت گران شاغل در این رشته نیز همچون تولید آن محدود است .

در اصفهان ، فیروزه کوبی صرف نظر از جواهرات ، در ظروفی مانند بشقاب ، لیوان ، کاسه و گلابپاش و … نیز مورد استفاده قرار می گیرد .

یکی از کارهای جنبی صنعت فیروزه کوبی ، تهیه ی زیرساخت است که در کارگاه زرگری و به طور جداگانه صورت می گیرد .

یک فراورده ی فیروزه کوب اعم از زیورآلات و یا ظروف ، عبارت از شیئی است مسی ، برنجی ، نقره یی و یا برنزی که ذرات و قطعات زیر سنگ فیروزه بر قسمت هایی از سطوح آن به فرم موزاییک در کنار هم نشانده شده و به این ترتیب جلوه یی خاص به آن بخشیده می شود . ساخت و پرداخت چنین فراورده یی شامل دو مرحله ی کلی است :

مرحله ی اول : زرگری

زرگری ، ساخت و آماده سازی شیء موردنظر است با یکی از فلزاتی که در بالا به آن اشاره شد . این کار به وسیله ی صنعتگر زرگر و یا سازنده ی فلزات و با دست ، پرس و یا به کمک هر دو انجام می شود . (تصویر ۱ و ۲) پس از ساخته شدن فرم کلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات ، قسمتی را که باید فیروزه کوب گردد ، مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته ی باریک فلزی ( از انواع فلز خود شیء ) به نام کُندن قرار داده و لحیم می نمایند ، به گونه یی که اطراف فرم مورد نظر دیواره یی به ارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید . این کار معمولاً به وسیله ی زرگر و گاهی نیز به وسیله ی خود صنعتگر فیروزه کوب انجام می شود . در صورتی که قسمت آماده شده برای فیروزه کوبی ، سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه ی آن خالی به نظر برسد ، با رشته هایی از همان فلز نقوشی جزیی تر و کوچک تر به شکل تزیینی ( گل و بوته و غیره ) داخل آن قرار داده مجدداً لحیم کاری می کنند . این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم کار ، به سطح فیروزه کوبی شده استحکام بیشتری می بخشد .

 تصویر ۱- قسمتی از کار زرگری

  تصویر ۲- قسمتی از کار زرگری

مرحله ی دوم : فیروزه کوبی

۱– قبل از هر چیز صنعت گر فیروزه کوب خرده سنگ های فیروزه ی غیرقابل استفاده در کارگاه های فیروزه تراشی را از کارگاه های فیروزه تراشی خریداری می نماید . از آن جا که این خرده سنگ ها با مقادیری خاک و خرده سنگ های معمولی همراه است ، نخست آن ها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می نمایند . سپس خرده سنگ های فیروزه را بر حسب اندازه از یکدیگر تفکیک و به اصطلاح دانه بندی می کنند تا در ساخت هر محصول فیروزه کوب از قطعه فیروزه یی متناسب تر با سطح کار فیروزه کوبی استفاده گردد .(تصویر ۳)

تصویر ۳- تفکیک اندازه ی سنگ ها

۲ – شیء موردنظر را گرم کرده ( در حدود ۳۰ درجه ی سانتیگراد ) و ضمن حرارت دادن ، روی قسمت هایی که باید فیروزه کوبی گردد ، لاک پودر شده ( لاک گردویی ) می پاشند ، به قسمتی که پودر لاک تقریباً ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند . در حالی که هنوز لاک بر سطح شیء نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد ، مقداری از خرده سنگ های فیروزه که بر حسب اندازه ی لازم از قبل آماده شده بر روی کار قرار می دهند . سنگ ها باید طوری در کنار هم قرار گیرند که حتی الامکان فاصله یی بین آن ها باقی نماند .(تصویر ۴ و ۵)

تصویر ۴- نشاندن فیروزه ها

تصویر ۵- نشاندن فیروزه ها

تصویر ۶- پایان مرحله نشاندن سنگ های فیروزه

۳ – قسمت های پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله ی سنگ آب ساب می نمایند تا قسمت های اضافی لاک و برجستگی های جزیی سنگ ها ساییده و صیقل گردد . در این حالت است که سنگ های فیروزه به رنگ فیروزه یی و لاک به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه یی تیره ) در بین فواصل سنگ ها نمایان می شود .

۴ – آخرین مرحله ی کار فیروزه کوبی ، پرداخت کاری است که در دو مرحله انجام می شود :

مرحله ی اول – پرداخت قسمت های فلزی است که در کارگاه زرگری یا چرخکاری انجام شده و لایه ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمت های فلزی در حین عمل فیروزه کوبی ایجاد شده ، به وسیله ی ابزارهای دستی و یا تیغه ی چرخکاری از روی آن می زدایند و سپس این قسمت های فلزی را پولیش می کنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا کند .( تصویر ۷)

تصویر ۷- پولیش دادن سطح کار

مرحله ی دوم – پرداخت فیروزه کوب است که پس از پولیش قسمت های فلزی ، شیء مجدداً به کارگاه صنعت گر فیروزه کوب برگشت داده می شود و در آنجا سطوح فیروزه کوبی شده را به وسیله ی روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش می نمایند تا این قسمت ها نیز شفاف و درخشان گردد .

صنعت گر تولید کننده ی فیروزه کوب در مراحل مختلف کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می گیرد که عمدتاً شامل قالب ، چکش ، دریل ، چراغ گاز ، چراغ بنزینی ، گاز انبر ، انبردست ، پنس ، منقاش ، لوله های مختلف فلزی ، سوهان و سنگ سمباده است .

تصویر ۸ – جام فیروزه کوبی

نکته ی حایز اهمیت در فیروزه کوبی در درجه ی نخست ، نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است ، به گونه یی که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود ، دیگر این که هر چه ظروف فیروزه کوبی شده پُر کارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود ، کار دارای ارزش هنری بیشتری است.